Vandaag duik ik in een diepgaand onderwerp dat velen van ons dagelijks beïnvloedt, vaak zonder dat we het echt doorhebben: schuldgevoel en schaamte in het patriarchaat.
We leven immers allemaal in een patriarchaal systeem met allerhande expliciete en impliciete regels die ons zeggen hoe en wie we moeten zijn om goed te zijn.
Een goed mens. Een zorgzame partner. Een lieve vrouw. Een sterke man.
Dit thema is zo zo relevant voor iedereen, ongeacht gender. We hebben allemaal van alles meegekregen rond wat kan en wat mag en wat binnen de norm valt en dus wenselijk is, en wat beter toch niet.
Toch hebben we dat zelf dikwijls niet zo door, dat we tussen bepaalde voor ons uitgezette lijntjes leven, en dat we er door middel van schaamte en schuldgevoel propertjes binnen leren blijven. Hoe onvrij en beperkt dat ons als mens maakt.
Ik ga vandaag vertellen hoe emoties van schaamte en schuldgevoel ontstaan, hoe ze verschillend werken bij verschillende genders, en vooral - hoe we ermee kunnen omgaan op een manier die ons bekrachtigt in plaats van onderdrukt.
Deze aflevering is gebaseerd op het baanbrekende werk van drie inspirerende vrouwen: Brené Brown, de onderzoeker die ons leerde over kwetsbaarheid en schaamte, Robin Clark, een feministische coach die vrouwen helpt los te komen van patriarchale conditionering, en Florence Given, wiens boek “Women Don’t Owe You Pretty” een nieuwe generatie feministen heeft geïnspireerd.
Laten we beginnen met een belangrijke vraag: waarom praten we überhaupt over schaamte en schuldgevoel?
Omdat deze emoties enorm krachtig zijn in hoe ze ons gedrag en zelfbeeld vormen, en omdat ze vaak onzichtbaar werken in onze cultuur.
En in mijn geval: omdat ik zo goed weet hoe deze twee emoties en de angst ervoor je leven kunnen beheersen.
Ik heb een angststoornis en heb heel veel schaamte ingelepeld gekregen, en ik zie het als mijn levenswerk om mezelf en anderen erop te wijzen en ervan te verlossen, zodat de weg naar een lekkerder leven dat meer van jezelf is en voelt open ligt.
Je overal voor schamen en schuldig over voelen is niet aangeboren, maar aangeleerd. Dus kan je het ook weer afleren. Hoe sneller je dat doet, hoe beter en oprechter alles wordt. Je relaties, je leven, hoe je met jezelf omgaat. Welke latten naar beneden mogen en welke misschien wel wat naar omhoog.
# Deel 1: Het verschil tussen schuld en schaamte
Brené Brown heeft in haar jarenlange onderzoek een cruciaal onderscheid gemaakt tussen schaamte en schuld. Laten we dit eerst eens goed bekijken, want het is de basis voor alles wat volgt.
Volgens Brown is er een fundamenteel verschil: “Schaamte is ‘Ik ben slecht’, terwijl schuld is ‘Ik heb iets slechts gedaan’.”
Dit lijkt misschien subtiel, maar het verschil is enorm.
Schaamte richt zich op de persoon, op ons hele wezen, terwijl schuld zich richt op gedrag.
Dit onderscheid is belangrijk, want schaamte kan verlammend werken terwijl schuldgevoel er eerder voor kan zorgen dat je iets aanpast aan bepaald gedrag.
Brown beschrijft schaamte als “het intens pijnlijke gevoel of de ervaring van te geloven dat we gebrekkig zijn en daarom niet waardig zijn voor liefde en verbinding.”
Het is het gevoel dat er iets fundamenteel mis is met wie we zijn.
Terwijl schuldgevoel eigenlijk gezond kan zijn - het is een teken dat we onze acties tegen onze waarden afzetten en psychologisch ongemak voelen als die niet overeenkomen.
Een praktisch voorbeeld dat Brown vaak gebruikt: je krijgt een 6 op een toets. Is je innerlijke dialoog “Ik ben dom” (schaamte) of “Het was dom dat ik niet voor die toets heb gestudeerd” (schuld)?
Of, ook een optie: dit gebeurt. Volgende keer beter. Bewijs dat ik een mens ben, en mensen hebben soms een zes op een toets.
Alles is hoe je er betekenis aan kunt geven. Kiest te geven. Al hebben we lang niet altijd door dat je dat kan kiezen, los van je default gedachtepatronen.
En dit is waar het patriarchaat binnenkomt.
Onze cultuur gebruikt schaamte systematisch als controlemiddel, vooral voor vrouwen, maar ook voor mannen, zij het op verschillende manieren.
# Schaamte en gender in het patriarchaat
Brené Brown ontdekte in haar onderzoek dat schaamte genderspecifiek werkt.
Voor vrouwen is het vaak: “Wees alles voor iedereen, en wees er gelukkig mee.” Een onmogelijke standaard.
En voor mannen is de primaire schaamteboodschap: “Word niet gezien als zwak.”
Dit verklaart ook veel over toxische mannelijkheid - het is een verdedigingsmechanisme tegen schaamte.
Robin Clark, die als coach werkt met vrouwen, beschrijft hoe patriarchale conditionering vroeg begint. Meisjes worden getraind om ‘flinke meisjes’ te zijn, wat eigenlijk betekent: zet jezelf op de tweede plaats, wees aardig, maak geen problemen.
Dit leidt tot wat Clark “codependent, good-girl conditioning” noemt - een patroon waarin vrouwen hun eigenwaarde en veiligheid zoeken in de goedkeuring van anderen, met name mannen, in plaats van in zichzelf.
Florence Given gaat in haar werk diep in op hoe vrouwen worden gesocialiseerd om ‘mooi’ te zijn als hun primaire waarde. Haar boektitel “Women Don’t Owe You Pretty” is een directe aanval op die verwachting.
Given schrijft over hoe alles wat afwijkt van het verhaal dat de samenleving voor vrouwen heeft geschreven, wordt beschaamd en niet geaccepteerd.
Vrouwen die assertief zijn worden “bitchy” genoemd, vrouwen die seksuele avances afwijzen worden “frigide” genoemd, en vrouwen die van casual seks genieten worden “sluts” genoemd.
En wat zo verraderlijk is: het zijn niet alleen mannen die deze labels gebruiken. Vrouwen doen het ook tegen elkaar, wat Brown beschrijft als “het patriarchaat dat vrouwen gebruikt om zijn vuile werk te doen.”
Dit is een kritisch inzicht: het patriarchaat werkt niet alleen door directe mannelijke onderdrukking, maar door een systeem dat iedereen internaliseert en reproduceert, inclusief vrouwen.
# Deel 3: Schaamte en het lichaam
Laten we nu kijken naar hoe schaamte specifiek werkt rond ons lichaam. Florence Given schrijft over hoe “prettiness” een privilege is in onze maatschappij.
Given legt uit dat ‘mooi’ niet zomaar een neutrale beschrijving is, maar een systeem van “desirability politics” - een hiërarchie die racistisch, validistisch, transfoob en fatfoob is.
Deze politiek bepaalt wie als waardevol wordt gezien in de maatschappij.
En hier komt de schaamte weer binnen: wie niet voldoet aan deze standaarden, wordt geacht zich te schamen voor hun lichaam, voor hun huid, voor hun gewicht, voor hun gezichtsvorm.
Brené Brown’s onderzoek toont aan dat lichaamsschaamte een van de meest voorkomende schaamtethema’s is voor vrouwen - het idee dat je lichaam niet goed genoeg is, te dik, te dun, te oud, te gerimpeld, niet fit genoeg.
Robin Clark helpt vrouwen te zien hoe deze schaamte hen ervan weerhoudt om hun stem te gebruiken, ruimte in te nemen en hun behoeften uit te spreken.
Lichaamsschaamte is een effectieve manier om vrouwen klein te houden.
# Deel 4: Van schaamte naar veerkracht
Nu we begrijpen hoe schaamte werkt, vooral in het patriarchaat, laten we het hebben over wat we eraan kunnen doen. Brené Brown heeft de “Shame Resilience Theory” ontwikkeld.
Deze theorie komt voort uit interviews met 215 vrouwen over hun ervaringen met schaamte. Brown ontdekte dat schaamtebestendigheid komt van drie belangrijke elementen.
Ten eerste: erkende kwetsbaarheid. Dit betekent je eigen gevoeligheden en triggers rond schaamte kennen en erkennen.
Ten tweede: kritisch bewustzijn. Dit betekent de culturele boodschappen die schaamte veroorzaken herkennen en in twijfel trekken. Bijvoorbeeld het besef dat onrealistische schoonheidsidealen door de media worden gecreëerd om producten te verkopen, niet om een realistische standaard te zijn.
En ten derde: wederzijds empathische relaties. Dit betekent verbinding zoeken met anderen die ons kunnen begrijpen en steunen wanneer we schaamte ervaren.
Brown introduceert ook het concept van “shame speaking” - het onder woorden brengen van schaamte, het uit de schaduw halen. Ze zegt: “Schaamte ontleent zijn kracht aan het onuitsprekelijk zijn.”
Florence Given biedt in haar werk concrete strategieën om patriarchale verwachtingen te doorbreken, zoals het herkennen en loslaten van de behoefte aan mannelijke validatie.
Given schrijft dat mannelijke validatie een “bodemloze put” is - het zal je nooit zien zoals je verdient gezien te worden. Ze moedigt vrouwen aan om zichzelf centraal te stellen en hun eigenwaarde niet te zoeken in de goedkeuring van mannen.
Robin Clark’s coachingwerk richt zich op het helpen van vrouwen om hun “flinke meisjes” conditionering te doorbreken en hun eigen stem te vinden.
Ze beschrijft dit als een proces van “ontleren” - het afpellen van lagen maatschappelijke programmering.
# Deel 5: Praktische toepassingen
Laten we nu wat praktische tips delen gebaseerd op het werk van deze drie inspirerende vrouwen. Eerst uit Brene Brown’s werk: het belang van zelfcompassie.
Brown benadrukt dat perfectionisme een verdedigingsmechanisme tegen schaamte is. Door onszelf toestemming te geven om imperfect te zijn, doorbreken we de schaamtecyclus.
Een praktische oefening die ze aanbeveelt is jezelf dezelfde vriendelijkheid te bieden die je aan een goede vriend zou geven als die in dezelfde situatie zat.
Robin Clark heeft een oefening genaamd “Je stem terugvinden.” Ze moedigt vrouwen aan om een lijst te maken van dingen waarover ze een sterke mening hebben maar die ze voor zich houden uit angst voor afkeuring.
De volgende stap is de vraag: waarom hou ik deze mening voor me? Ben ik bang om gezien te worden als moeilijk, onaardig, of confronterend? Dit zijn allemaal symptomen van “good girl” conditionering.
Florence Given biedt een praktische stap die ze zelf nam: het opschonen van je sociale media feed. Ontvolg accounts die andere vrouwen neerhalen, een ongezonde dieetcultuur promoten, of triggers zijn voor je mentale gezondheid.
In plaats daarvan volg je accounts die groei bevorderen en vrouwen positief portretteren die niet passen binnen de belachelijke schoonheidsstandaarden van de maatschappij.
Een andere krachtige stap uit Given’s werk is het stellen van grenzen. Ze legt uit dat gezonde grenzen een teken zijn van zelfrespect, niet van egoïsme.
Ze stelt de vraag: “Waardeert deze persoon jouw tijd?” Als ze altijd te laat komen, op het laatste moment afzeggen, of alleen in je leven opduiken als ze je nodig hebben, respecteren ze je tijd niet, wat een cruciaal aspect is van jouw grenzen.
# Afsluiting
We hebben vandaag een heleboel besproken: het verschil tussen schaamte en schuld, hoe het patriarchaat schaamte gebruikt om ons allemaal te controleren, en hoe we onze eigen schaamtebestendigheid kunnen ontwikkelen.
Een belangrijk punt om mee af te sluiten is dat dit werk niet alleen voor vrouwen is. Mannen lijden ook onder patriarchale verwachtingen, zij het op andere manieren.
Brené Brown’s onderzoek toont aan dat mannen gevangen zitten in wat zij de “man box” noemt - een rigide set verwachtingen rond mannelijkheid die emotionele expressie ontmoedigt en stoïcisme verheerlijkt.
Dit werk gaat uiteindelijk over vrijheid voor iedereen - de vrijheid om volledig menselijk te zijn, met alle emoties, imperfecties en kwetsbaarheden die daarbij horen.
De boodschap van Brown, Clark en Given samen is krachtig: we kunnen onze schaamte onder ogen zien, de patriarchale boodschappen die deze schaamte voeden in twijfel trekken, en een nieuw narratief creëren - een narratief van eigenwaarde, authenticiteit en verbinding.
Meer leren: kom bij club foert!